دکتر یامین پور که ظاهرا پس از چهار سال هنوز در توهم توطئه سبز باقی مانده اند این سریال را نمادی از مبارزه جنبش سبز علیه نظام تأویل می فرمایند. بدینصورت که وحید مشتاق، نماینده بازماندگان محدود از مسئولین صادق اند که با مرگ او، کاملاً منقرض می شوند، «رئیس» نماینده نظام است که در مقابل جنبش های ضد دروغی که علیه نظام صورت می گیرد می ایستد و علیرضا و گروهش هم نماینده جنبش های مردمی هستند که می بایست در مقابل نظام دروغگو (از دید خودشان) ایستاده و البته بازجویی و مقابله دستگاه های امنیتی را به جان بخرند. ناجی نیز زن چشم سبزی است که از آمریکا آمده و بدنبال احیای جوانمردی است که طبق معمول، با ممانعت نظام مواجه می شود. گویا ایشان آسیه را نیز نماد «زهرا رهنور» بگیرند که مادرانه بدنبال احیای حقوق جوانان بی گناه از نظام ظالم است که اکثراً هم شکست می خورد. پیشنهاد می شود پیش از مطالعه پاسخ، نقد کوتاه ایشان را مطالعه فرمایید.

اما مسأله فیلمساز چیست و چرا درک نمی شود؟ مسأله فیلمساز صرفاً «دروغ» نیست، بلکه «چگونگی ریشه کن کردن دروغ» است. ما باید سالها بر روی این سوال که «چگونه می شود این رذیله را ریشه کن کرد؟» اندیشیده باشیم و با آن شخصاً درگیر شده باشیم تا نسخه نویسنده را روی هوا بزنیم. مسأله این است که «من» بعنوان یک شهروند، نگران جامعه ام شده ام و می خواهم برای حل مشکل دروغگویی کاری بکنم. یک راه حل این است که «به من چه ربطی دارد؟ اینها مسائل کلان فرهنگی است که حکومت باید آنها را حل کند». اما مگر حکومت کیست؟ مگر حاکمان غیر از کسانی اند که روزی جزو همین مردم بودند و الآن هم هستند؟ مگر حاکم شدن، باعث می شود انسان فکرش بیشتر کار کند؟ مگر این مشکل با دستور و امضا حل می شود؟ انسان باید یا جزو حاکمیت باشد یا حکومتی بیندیشد تا عمیقاً متوجه شود که چطور حکومت حداقل در شرایط فعلی نمی تواند از بالا آن مشکل را حل کند.

راه حل دیگر این است که «اگر هر کس خودش را اصلاح کند، جامعه اصلاح می شود» اما اولاً این با امر به معروف و نهی از منکر در تضاد است و ثانیاً بالکل جمله ای اشتباه است؛ زیرا «هیچگاه همه خودشان را اصلاح نمی کنند» و هم قوه قهریه و هم تبلیغ نیاز است. خب، چه باید کرد؟ انسان باید سالها با این «چه باید کرد» درگیر باشد تا ارزش یک پاسخ، ولو با هزار غلط را درک کند.

برخی می گویند «چه نیازی به آیین فتوت و میراث گذشتگان است؟ مگر دین ما برای اینها راه حل ندارد؟» فهم پاسخ این سوال نیاز به کمی دقت دارد و کمی بی دقتی، انحراف بزرگی را بوجود می آورد. اگر دین ما را به معنی آنچه اکنون در رساله های عملیه و حتی در کتب روایی موجود است بگیریم، باید گفت «خیر؛ راه حلی برای اصلاح یک رذیله در ابعاد کلان در آن وجود ندارد». امر به معروف و نهی از منکر در ابعاد کلان، نیازمند طراحی ساختارهایی است که «بالقوه» در روایات ما موجود اند، نه «بالفعل» و این همان چیزی است که «علم دینی» یا «فقه حکومتی» نامیده می شود و می بایست تولید گردد.

خب، حال وقتی ما فقه حکومت و «ساختاری که از دین گرفته باشیم» نداریم، چه کنیم؟ یک راه این است که به علوم اجتماعی سکولار غربی مراجعه کنیم. اما راه دیگر (که گویا تنها راه است) رجوع به سنت دینی گذشته خودمان است و اینکه ببینیم در جامعه شیعی سابقاً چه راهکاری برای این معضل تولید شده است؟ اگر با تاریخ فرهنگی کشورمان آشنا باشیم، می دانیم که گروه های عیاران عموماً تحت اشراف و حتی تحت ریاست علمای دینی فعالیت می کردند. لذا اگر بدنبال ساختار هستیم، نزدیک ترین چیز به ما «فعلاً» مدل گروه های فتوت و جوانمردی است.

اگر کسی با مسائل ذکر شده درگیر باشد، آنوقت است که این سریال را مو به مو و با دقت دنبال می کند و روی هر قسمت و حتی دیالوگ های آن فکر می کند. این سریال همانند بازسازی فرضی یک آزمایش جامعه شناختی کوچک است که اتفاقاً نویسنده به خوبی از پس آن برآمده و هم آسیب ها و هم نقاط قوت را تقریباً دیده است و با مهارت، زوایای آن را مورد واکاوی قرار داده. بررسی این سریال نیاز به جلسات تخصصی تر و بحث روی هر قسمت آن دارد که در این مجال نمی توان به آن پرداخت.

در مورد انتقاداتی که به تشابه برخی سنت های این سریال به عرفان های کاذب نقل می شود، اولاً باید دانست که ما «عرفان اسلامی شیعی» بعنوان یک مکتب هنوز نداریم. ثانیاً عرفان هایی که کاذب نامیده می شوند، سراسر باطل نیستند و قطعاً نکات صحیحی در آنها وجود داشته که توانستند مشتری جذب نمایند. ثالثاً اگر به عرفان اسلامی مصطلح خودمان رجوع کنیم (چه عملی و چه نظری) قطعاً انحرافاتش کمتر از عرفان های کاذب فعلی نیست. لذا صرف یافتن اشتراک با یک مکتب عرفانی غربی یا شرقی، ولو این وجه اشتراک کاملاً متعلق به آن مکتب بوده و در عرفان اسلامی وجود نداشته باشد، هیچ دلیلی بر بطلان آن نمی باشد. اشکال ناقدین محترمی که از این زاویه بر سریال اشکال می کنند، این است که کمتر به «چه باید کرد» و «چگونه می توان جامعه را به سمت عرفان سوق داد» اندیشیده اند که اگر اینطور بود، قطعاً دریافته بودند که هر راه حلی، قطعاً با اشکالاتی مواجه است.

اما متأسفانه باید اذعان داشت که این اثر علی رغم نقاط اوج بی نظیر خود، اشکالاتی اساسی و تأسف آور دارد که می توانند تمام آن زحمات را بر باد دهند. بزرگترین اشکال، ضعفی در قسمت آخر است که با اندک اصلاحی توسط ناظر پخشی که گویا وجود خارجی ندارد، می توانست این قسمت را به یکی از بی نظیر ترین اپیزودهای سیما تبدیل کند و آن، «تجسد خداوند» است. قطعاً اینکار به دلیل جهل فیلمساز از حکم شرعی و تبعات هولناک این امر صورت گرفته، اما این اتفاق به قدری مهلک است که کمترین تاوان آن، برکناری ناظر پخش می باشد. چنانچه تجسد خداوند تنها به «صدا» محدود می شد، شاید همچنان راه اغماض و چشم پوشی باقی بود، اما متأسفانه شاهدیم بر اساس دیالوگی که به وکیل گفته می شود، خود خداوند (و نه نماینده او) در قالب یک مرد تجسد می یابد که عینکی هم هست و حتی در دیالوگی می گوید «ما که هنوز اسم شما رو نمی دونیم» که حتی اگر به شوخی هم باشد، مصداق دروغ بستن به خداوند است و هیچگونه اغماضی را پذیرا نیست. همانگونه که ذکر شد، دیالوگ های رد و بدل شده در این قسمت از محتوایی بسیار عالی برخوردار بود که اگر تنها به جای خود خدا، آن قاضی نماینده خداوند بود، مسأله کاملاً منتقی می گشت.

اشکال دوم که سابقاً نیز ذکر شد، الگوی غلط روابط دختر و پسر در این اثر بود که متأسفانه علی رغم آسیب شناسی های مختلف از گروه همدلان، این مورد به هیچ وجه مورد نقد قرار نگرفت. به نظر می رسد نویسنده محترم کمتر درگیر مسأله «عفاف» در جامعه بوده اند و چنانچه فرصتی را صرف تأمل در فلسفه احکام سخت‌گیرانه اسلام در ارتباط محرم و نامحرم می نمودند (بعنوان مثال، حرمت گفتگو با نامحرم در موارد غیر ضروری) می توانستند این نقیصه را مرتفع و اثری «اسلامی» به معنای تمام کلمه خلق کنند.

همانطور که ذکر شد، در مورد این سریال می بایست فارغ از بدبینی های سیاسی، جلسات متعدد کارشناسی برگزار نمود و به بررسی ابعاد مختلف آن پرداخت و امید داریم که در فصل دوم، شاهد اثری به مراتب متکامل تر از فصل اول باشیم.